آداب و رسوم خاص شب یلدا از گذشته تا به امروز
یکی از مهم ترین شب‌های ایران باستان شب یلدا میباشد که از دیرباز تا به امروز مورد توجه و اهمیت ایرانیان واقع شده است جشن‌ها و شب نشینی‌هایی که در این شب توسط مردم در اقصی نقاط کشور برگزار میشود یک سنت دیرینه محسوب میشود که تا امروز نیز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده است بلکه جایگاه بسیار ویژه‌‌‌ای در نزد ایرانیان پیدا کرده است.
آداب و رسوم کشور ما در شب یلدا متفاوت تر از سایر کشور‌ها میباشد امروز ما قصد داریم هر آنچه که مربوط به این شب عزیز و خاص است در بخش فرهنگ و هنر نمناکبرای شما کاربران عزیز بازگو کنیم.
شب یلدا بلندترین شب سال که به زمان مابین غروب آفتاب از تاریخ 30 آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب 1 دی ماه یعنی نخستین روز زمستان مربوط میشود مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی میباشد به همین علت از آن تاریخ به بعد طول شب کوتاه تر و طول روز بیشتر میشود.
تاریخچه شب یلدا
علت نامگذاری شب یلدا
یلدا برگرفته از یک واژه سُریانی میباشد که به تولد و زایش معنی شده است. سریانی زبان رایج مسیحی‌ها بوده است که از تحقیق و بررسی در کتب تاریخی واژه نامه‌ها کسب شده است دانشمند بزرگ و تقویم شناس ابوریحان بیرونی با نام میلاد اکبر از شب یلدا یاد میکند و آن را میلاد خورشید دانسته است.
واژه یلدا به طور دقیق مشخص نیست که چطور و چه زمانی به زبان فارسی ورود کرده است این گونه از تاریخ بر آمده است که مسیحیان اولیه که در روم زندگی می‌کردند دچار سختی‌های فراوانی بودند در همان حال عده‌‌‌ای از آنها تصمیم به مهاجرت به ایران میکنند و به خاطر نزدیک بودن فرهنگ‌ها این واژه سریانی به زبان فارسی راه پیدا میکند.
مروری بر تاریخچه شب یلدا
همانطور که می‌دانید تاریخچه و پیشینه یلدا به زمانهای بسیار گذشته برمیگردد ولی مشخص نیست قدمت دقیق آن به چه زمانی تعلق دارد بسیاری از باستان شناسان هفت هزار سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کرده اند. ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ را به استناد گرفته اند چرا که نقوش حیوانی ماه‌های ایرانی همچون عقرب و قوچ داخل این ظرف‌ها هک شده اند البته ناگفته نماند نقوش کشفیات باستان شناسی و کتیبه‌ها نادرند ولی باستان شناسان بر این باورند که تا 7000 سال پیش نیز میتوان آیین مربوط به شب یلدا را رصد کرد.
با تمام این تفاسیر چیزی که به عنوان شب یلدا به رسمیت شناخته شده است به 500 سال پیش از میلاد برمیگردد و تاریخ وارد شدن آن به تقویم رسمی‌ایرانیان باستان به زمان داریوش یکم مربوط میشود تقویمی‌که شامل گاه شماری مصری‌ها و بابلی‌ها است.
عادات و آیین مرسوم ایرانیان در شب یلدا
دانستیم که آخرین شب پاییز که دراز ترین و تاریک ترین شب سال محسوب میشود با نام شب یلدا جایگاه ویژه‌‌‌ای در میان ایرانیان کسب کرده است و مردم ایران تا سپیده دم با انواع و اقسام برنامه‌های مفرح در کنار یکدیگر این شب دراز را به خوشی سپری میکنند تا تاریکی و سردی و اندوه غیبت خورشید روحشان را تضعیف نکرده و با آسمانی روشن به رختخواب رفته به راحتی استراحت کنند.
طبق سنت‌های دیرینه در آیین کهن در اولین روز دی ماه شاهان ایرانی تاج و تخت شاهی را زمین گذاشته و با لباسی سپید به سمت صحرایی می‌رفته و بر روی فرش سفید می‌نشستند و نگهبانان و دربانان کاخ شاهی و همه خدمتکاران و برده‌ها در سطح شهر آزاد شده و مثل دیگران زندگی می‌کردند و همگی چه رئیس و چه پادشاه و چه مردم عادی به طور یکسان و در یک جایگاه بودند. البته ناگفته نماند صحت و سقم این گفته ثابت نشده که شاید تنها افسانه‌‌‌ای بیش نباشد.
جشن یلدا امروزه توسط ایرانیان با شب نشینی اقوام و خانواده در کنار یکدیگر برگزار میشود بدین گونه که اعضای خانواده در این شب مهم گردهم آمده و افراد مسن خانواده شروع به تعریف کردن قصه‌های کهن میکند که خوردن هندوانه ، آجیل و انارو شیرینی و میوه‌های مختلف از جنبه‌های نمادین این شب عزیز میباشد اغلب این میوه‌ها دانه‌های زیادی دارند و به نوعی جادوی سرایتی به شمار می‌روند که انسان‌ها با توسل به برکت پردانه بودن آنها نیروی باروری را در خود نیز افزایش می‌دهند و هندوانهو اناررا به خاطر سرخی رنگ شان نمایندگی از خورشید در شب تصور میکنند.
فال حافظشب یلدا
با آداب و رسوم شب یلدا آشنا شوید
از آیین‌های رایج و معروف و مرسوم شب یلدا میتوان به آتش روشن کردن،قصه گویی ریش سفیدان و بزرگان،خوردن تنقلات و تفآلی بر حافظ اشاره کرد.
آتش روشن کردن در یلدا
از آنجایی که آتش روشن کردن در دیدگاه گذشتگان نماد روشنی و خورشید بود و همچنین بعضی‌ها آن را برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن میشناختند از این رو برای فراری دادن تاریکی‌ها و قوای اهریمن آتش روشن می‌کردند تا محفلی گرم در کنار یکدیگر ایجاد کنند.
قصه خوانی و مثل گویی در شب یلدا
در شب یلدا خانواده‌ها دور هم جمع میشوند و به شعرخوانی‌ها و داستان خوانی بزرگ تر‌ها و پیرتر‌ها گوش فرا می‌دهند.قصه‌هایی غیر واقعی و کوچک که قهرمان‌های آن پریان و دیوها و جانوران هستند و مطمئنا شنیدنش برای هر کودکی خوشایند و جذاب میباشد.
و بسته به فرهنگ هر شهر یا استانی قصه‌های مربوط به خودشان نقل میشود به عنوان مثال قصه حسین کرد شبستری در میان آذربایجانی‌ها و داستان‌های شاهنامه در بین خراسانی‌ها رایج میباشد.
فال حافظ و شاهنامه خوانی در شب یلدا
شاهنامه خوانی و فال حافظ در شب‌های یلدا یکی دیگر از سرگرمی‌های ایرانیان میباشد و از دیرباز مرسوم بوده است چنانچه برای تفآل زدن به حافظ مخاطب مورد نظر نیت میکند و بزرگ مجلس که قرار است قال بگیرد از او می‌خواهد این جمله را با خود تکرار کند:ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…
و سپس دیوان را باز کرده و غزل بالای سمت راست را خوانده چراکه جواب تفآل میباشد اگر با وسط غزل مواجه شدند فال باید از ابتدای غزل یعنی صفحه پشت خوانده شود.پس از اینکه غزل خوانده شد آن را تفسیر میکنند .چنانچه فال با محتوای مثبت از آب در آمد یعنی فال خوب است اما اگر منفی بود یعنی بد است البته نا گفته نماند تمامی‌غزلیات حافظ محتوایی روحیه بخش و عاشقانه دارند.
و همچنین شاهنامه خوانی جزء جدایی ناپذیرترین برنامه‌های شب یلدا میباشد که از دیرباز رایج می‌بوده است شاهنامه‌ها اگر با شیوه نقالی خوانده شود جذابیتش صد چندان میشود . شانس بزرگی هست که در خانواده تان چنین شخصی را داشته باشید.
چیدمان سفره شب یلدا
چیدن سفره شب یلدا با انواع خوراکی‌ها و تنقلات یکی از آیین‌های این شب بیادماندنی میباشد که شامل آجیل‌های مخصوص و میوه‌هایی همچون انارو هندوانه و دیگر تنقلات داخل آن قرار می‌دهند.جالب است بدانید در دوران گذشته سفره‌‌‌ای با اسم میَزد پهن میشده است و از میوه‌های خاص خشک و تر و آجیل و یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک در سفره استفاده میشده است که یکی از اجزای اصلی سفره میباشد و در حقیقت ولیمه این جشن به شمار می‌رود.از سایر اجزا میتوان به عطردان،آتشدان،بخوردارن و بَرسَم اشاره کرد.بَرسَم ابزاری برای دعا خوانی میباشد که از فلز نقره و برنج و یا شاخه گیاهی خاص درست میشود.
میوه‌های مخصوص شب یلدا
اصلی ترین میوه شب یلدا انار میباشد چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می‌دانستند و این تفسیر را بخاطر دانه‌های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است.در حقیقت خوردن و وجود انار در سفره شب یلدا به علت اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است به طوری که با خوردن انار و توسل کردن به آن نیروی باروری و برکت را در خود بالا می‌بردند.
قداست میوه انار از دوران بسیار قدیمی‌برای همه ثابت شده است و حتی دارای جایگاه ویژه‌‌‌ای در میان ادیان بزرگ جهان داشت چراکه در افسانه‌ها و اساطیر هم نام آن ذکر شده است.انار در دین زرتشتی از مقدسات محسوب میشود و از درختان مینوی است و جالب است بدانید در مراسم دینی زرتشتیان از شاخه‌ها و میوه آن بکار می‌رود.
و اما هندوانه هم همانند انار یکی از خاص ترین میوه‌های شب یلدا است ولی سوالی که اینجا مطرح است این است که اول سرما خوردن هندوانه کمی‌عجیب نیست؟باید بدانید همانطور که هندوانه یک میوه تابستانی است بنابر این علاوه بر رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید میباشد.
البته از سایر میوه‌ها و مرکبات همچون پرتقال،سیب، خرمالو،گلابی و یا حتی کدو تنبلو لبوهم میتوان استفاده کرد.
میوه‌های شب یلدا
آجیل‌ها و تنقلات خوشمزه شب یلدا
آجیل و تنقلات مخصوص از جمله مغز پسته، بادام،گردو،فندق و در کنار آن توت و انجیر خشکیکی از گزینه‌های مهم تر از شام در شب یلدا میباشد.همانطور که می‌دانید نگهداری طولانی مدت میوه‌ها در گذشته راحت نبود برای همین برای مصرف و نگهداری بسیاری از میوه‌ها اقدام به خشک کردن آنها می‌کردند.
غیر از مواردی که در متن فوق ذکر شد از گندم ، تخمه هندوانه،نخود برشته و شاهدانهنیز در شب یلدا میتوان مصرف کرد.
جالب است بدانید امروزه از خوراکی‌ها و تنقلات دیگر از جمله پشمک یا باسلق نیز در سفره شب یلدا بکار می‌رود.
در بعضی شهرستان‌ها معمولا جدا از مراسم مشترک بین همه خصوصیات و ویژگی‌های منحصر به فرد دیگری نیز هستند که ناشناخته و مسکوت مانده اند.اکنون در ادامه این مطلب مفید شما را با آداب و رسوم تعدادی از شهرهای کشور ایران آشنا می‌کنیم.
آداب و رسوم شب یلدا در استان‌های مختلف
شب یلدا در استان آذربایجان (شرقی و غربی)
در این خطه رسم است که خوانچه‌های مزین شده و پر زرق و برق به خانه نامزد یا خانه تازه عروس می‌برند.و در سینی‌های زیبا هندوانه‌ها را تزیین کرده و شال‌های قرمز رنگی در کنار‌‌ان‌می‌گذارند در حالیکه مردم شمال با تزیین ماهی این رسم را برگزار میکنند.
شب یلدا در اصفهان
آیین‌ها و رسومات ویژه و خاصی از دیرباز در اصفهان جاری است که در حال حاضر نیز این رسومات پا برجا و ادامه دار هستند اصفهانی‌ها بر این باورند که چله در ایران به دو بخش تقسیم شده است یکی چله بزرگ و دیگری چله کوچک.
از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه زمان چله‌ی اول است،اما چله کوچک از دهم بهمن تا سی بهمن ادامه دارد.شب چله و ایین برگزاری آن در مناطق مختلف متفاوت است.در اصفهان این شب به نام چله زری (مونث) نامگذاری شده ولی در شهرها و مناطق مختلف با رسم و رسومات این شب به عمو چله (مذکر) معروف است.
در پاسخ به این سوال که چرا این شب شامل جنسیت شده ،گفته میشود چون از ابتدا هم اشیا و جانداران دارای جنسیت ماده و نر و یا مذکر و مونث بوده و هست به همین دلیل به این روزها و شبها هم نام تعیین شده.
مردم اصفهان دو شب را با نام شب چله برگزار میکنند که این شبها رسوم مخصوص به خود را دارند.این شبها با حضور گرم خانواده‌ها صورت میگیرد.در شب چله اصفهانی‌ها سفره‌‌‌ای را با نام سفره‌ی شب چله باز میکنند که در این سفره هندوانه را به دلیل کروی بودنش سمبل خورشید میدانند و آن را در سفره‌های خود جای می‌دهند.
شب یلدا در کهگیلویه و بویر احمد
در این شب همه‌ی بستگان دور هم جمع میشوند تا کهنسال ترین فرد فامیل برای آنها «متیل»بخواند.
متیل به قصه‌ی بلند و افسانه‌‌‌ای که توسط فرد حفظ،شده گفته میشود.آنها برای اینکه زمستان پر بارش و برفی داشته باشند آش‌های محلی مانند دووا و شیر برنجرا میپزند.آش دووا را در ظرفهای بزرگی که برای جمعیت زیادی برسد میپزند و یک نوع آش دوغاست.
مردم کهگیلویه و بویر احمد در این شب رسمی‌به اسم «کاسه بهره» دارند که این رسم به این صورت است که برای همسایه‌های فقیر غذا برده میشود.
غذای معروف و سنتی شب یلدای آنها آش کارده،شله ماش و شله بادام میباشد.
شب یلدا در استان مازندران
مازندران ی‌ها هم شب یلدا را بسیار مهم و گرامی‌میدارند.آنها در شب چله به منزل بزرگترها می‌روند و در دورهمی‌های خود به خوردن خوراکی و میوه‌های مخصوصی چون انار و هندوانه و ازگیلمی‌پردازند.فردوسی خوانی میکنند و فال حافظ میگیرند.شب را با شنیدن داستان‌ها و صحبت‌های بزرگترها صبح میکنند و اعتقاد دارند که صبح شب یلدا خورشید به تاریکی و سیاهی پیروز شده است.
شب یلدا در استان فارس
مردم شیراز سفره شب چله را همانند سفره نوروز رنگین میکنند.آنها سردیجاتی از جمله مرکبات و هندوانه را برای افراد سرد مزاج و خوراکی‌های گرم از جمله خرماو رنگینک را برای افراد با مزاج گرم آماده میکنند.خواندن شعرهای حافظ یکی از رسم‌های جدا نشدنی برای شیرازی‌ها است.حافظ خوانی به عنوان رسم همیشگی و کلی شب نشینان یلدا شده است.
شب یلدا در استان همدان
فال سوزن هم یکی از رسوم همدانی‌ها در شب یلدا است به اینصورت که همه دور تا دور هم مینشینند و پیرزنی به صورت مداوم شعر میخواند و دختر کوچکی هم بعد از تمام شدن هر شعر به یک تکه پارچه آب نخورده و نبریده سوزن میزند و شعرهای پیرزن بنا بر ترتیب نشستن مهمان‌ها فال آنها میشود.
در همدان هم شب یلدا خوراکی‌های مخصوص شهر را که مربوط به آب و هوای آنجا هست میخورند.در شهرهای ملایر و تویسرکان معمولی ترین خوراکی‌های موجود مانند کشمشو گردوو میز خورده میشود.
شب یلدا در استان اردبیل
در اردبیل نیز در این شب دور هم جمع میشوند و تا نیمه‌های شب کنار هم مینشینند.از جمله خوراکی‌هایی که در این شب رسم هست هندوانه ،انار، پرتقال ،تخمه،ماهی،پلو و .... میباشد.
شب یلدا در کرمانشاه
برا اساس آیین‌های قدیمی‌در این شهر نیز این شب را گرامی‌میدارند و با شعر خواندن ،قصه گویی،فال گرفتن و خوردن آجیل و خوراکی شب را بیدار میمانند و شادی میکنند.
آنها میوه‌هایی را که در این شب میخورند به نوعی نمادی از خورشید میدانند مثل هندوانه،انار سرخ، سیبسرخ و یا لیموی زرد.
قصه‌هایی همچون حسین کرد شبستری ، رستم و سهراب ، شیرین فرهاد به شعر خوانی از اشعار دلنشین و معروف شامی‌کرمانشاهی در این شب در مجالس مردم کرمانشاه خوانده میشود و خوراکی‌هایی از جمله مشکل گشا ، آجیل ، کاک ، راحت الحلقوم ، نان برنجی و شیرینی محلی نان پنجره ایپذیرایی میشود. فال گرفتن یکی از عادات زیبای کرمانشاهی است که با اتکا به اعتقادات خود رهنمودهای آن را چراغ روشنی برای حل مشکلات خود قرار می‌دهند.
شب یلدا در کردستان
«شه وی چله» اصطلاح کُردی شب چله یا شب یلدا میباشد. عکس خانه‌ها از قدیم در این شهر نان سنگک با دلمه خوشمزه برای پذیرای میهمانان تدارک می‌بینند و این امر به شکل یک رسم رایج در این شهر جا افتاده است.
شب یلدا در گلستان
مردم گلستان دوره یک کرسی جمع شده و نقل اندازی میکنند نقل اندازی همان تعریف کردن داستان‌های شفاهی یا همان مثل گویی میباشد.میوه‌های جنگلی و باغی میوه‌های مخصوص این شب در گلستان است شیرینی‌هایی همچون کَسمَک و مَت و همچنین کندس،لیمو،پرتقال و ولیک سفره شب یلدا را در خانه گلستانی‌ها رنگین میکند.
شب یلدا در خراسان جنوبی
در خراسان جنوبی آداب و رسوم این شب کمی‌متفاوت تر از دیگر شهرها میباشد به عنوان مثال یکی از خاص ترین پایین‌های شب یلدا در خراسان جنوبی مراسم کف زنی میباشد.
در این مراسم اقدام به خیساندن ریشه گیاهی به اسم چوبک در آب میکنند و بعد از اینکه چند بار جوشاندند داخل ظرف بزرگ سفالی به اسم تغار می‌ریزند و جوانان و مردان طایفه با دسته چوب‌های نازک درخت انار به اسم دسته گز مایع به دست آمده را هم زده تا به حالت کف در آید.جوانان هم قبل از اینکه کف را برای خوردن آماده کنند با مالیدن آن به سرو صورت همدیگر شادی میکنند. توجه داشته باشید برای اینکه از این ماده کف خوبی به دست آید بایستی این کار را در محیط سرد انجام داد.
در آخر کفی که به دست آمد را با شیره شکر مخلوط و آماده خوردن کرده و نهایتا با پستهو مغز گردوتزیین شده و برای پذیرایی مهمانان بکار می‌برند.
شب یلدا در قزوین
آداب و رسوم خاصی در شب یلدای قزوینی‌ها رقم می‌خورد آن هم اینکه اهالی این شهر قبل از هر چیزی به دید و بازدید می‌پردازند و به دیدار بزرگترهای فامیل رفته و برایشان میوه‌های سرخ رنگ خشک شده که شب چره نام دارند می‌برند چرا که این کار از نظر آنها شگون دارد.
مردم قزوین در این شب با درست کردن سبزی پلو با ماهی دودی و همچنین خوردن انار ، هندوانه و تنقلات مختلف همچون گردو، تخمه ، انجیرخشک ، کشمشو آجیل مشکل گشا شب طولانی خود را به اولین صبح زمستانی می‌رسانند بانوان سالخورده قزوین‌‌‌ای بر این باورند که اگر ننه سرما در این شب گریه کند باران میبارد و چنانچه پنبه‌های لحاف بیرون بریزد برف میبارد و اگر گردنبند مروارید ش پاره شود از آسمان تگرگ می‌ریزد.
شب یلدا در استان مرکزی
در استان مرکزی نیز آداب و رسوم جالبی وجود دارد در این شهر خانواده‌ها به دور کرسی نشسته و انواع تنقلات و میوه‌ها همچون انگور، هندوانه ، نخودچی کشمش، تخمه و خرماروی سینی‌های قدیمی‌مسی چیده و میل میکنند. ریش سفیدان و بزرگترهای فامیل به غیر از خواندن اشعار سعدی و حافظ و فردوسی ،داستان‌ها و خاطرات کهن ایران زمین را برای اهل خانواده نقل میکنند.
منبع : mefda